kozieradka pospolita, boża trawka

(ang. Fenugreek, łac. Trigonella)

Kozieradka pospolita, kozieradka lekarska (Trigonella foenum-graecum) – to gatunek rośliny zielnej z rodziny   motylkowatych. Bywa też zwana: fenegryka, greckie siano, kozioroźnik, boża trawka. Łacińska nazwa foenum-graecum oznacza “greckie siano”. Rodzimym obszarem jej występowania jest Azja (Kaukaz, Turkmenistan, Uzbekistan) i Europa Wschodnia (Ukraina, Mołdawia, Litwa, Estonia), rozprzestrzenia się też w niektórych innych regionach, jako gatunek zawleczony i jest uprawiana niemal na całym świecie.

Kozieradka była używana w starożytnych Chinach, Indiach, Egipcie i Grecji, jako pożywienie, pasza dla zwierząt i lek. Prażone nasiona spożywano, jako pokarm wzmacniający i odmładzający, a na Bliskim Wschodzie tuczono nią kobiety w haremach. Kozieradka jest jedną z najstarszych roślin stosowanych w medycynie, używaną już przez starożytnych Egipcjan i Hipokratesa, wiele osób stosuje ją również za afrodyzjak Używana była do leczenia gorączki i wysokiego ciśnienia krwi. Uważano, że jej spożywanie może spowodować powiększenie biustu.

Była również używana, jako pasza dla bydła, jednak ze względu na swoisty zapach, który przenika do mleka zarzucono tę praktykę.
Z nasion sporządzano dawniej żółty barwnik, a ich śluz wykorzystywano do usztywniania tkanin.

Słynny papirus Ebersa podaje przepis na wykorzystanie oleju z jej nasion do pielęgnacji ciała. Szymon Cyreński w XVI wieku, autor pierwszego w Polsce opracowania botanicznego podaje jej nazwę, jako fenegryk lub boża trawka.

Uprawa kozieradki rozpowszechniła się w Zachodniej Europie wraz z rozwojem zakonów benedyktynów. Stosowano ją wewnętrznie na choroby kobiece, płuc, wątroby lub nerek oraz zewnętrznie w leczeniu ran i chorób skórnych. Obecnie jest rośliną uprawianą, również w Polsce, w niewielkich ilościach na żyznych, lekkich glebach.

Rodzaj kozieradka obejmuje około 80 gatunków. Ziele odpędza mole, ponadto jest stosowane jako przyprawa do serów (nasienie). Kozieradka jest jednym z głównych skladników sproszkowanej przyprawy curry. Używa się jej do gulaszów, ryb i sosów chutney oraz do posypywania potraw smażonych. Dodaje smaku zielonej fasoli i kalafiorowi. Często używana jest do produkcji syropów i jako wzmacniacz smaku. Surowcami leczniczymi są nasiona i kwitnące ziele kozieradki. Ziele należy wysuszyć w temperaturze do 50 stopni. Nasiona są romboidalne, brunatne lub żółtozielone, do 4 mm długości, twarde. Surowiec wydziela silny przyprawowy zapach.

Surowiec działa osłaniająco i przeciwzapalnie na błonę śluzową przewodu pokarmowego, w związku z tym jest stosowany w chorobie wrzodowej. Zastosowana zewnętrznie na skórę działa przeciwzapalnie, dlatego wykorzystuje się ją w stanach zapalnych skóry (czyraki, egzemy, ropnie). Nasiona kozieradki mogą również obniżać poziom cholesterolu i cukru we krwi. Kozieradce przypisuje się również właściwości przeciwzapalne, żółciopędne, rozkurczowe, poprawiające samopoczucie, żółciotwórcze, pobudzające wydzielanie soku trzustkowego, żołądkowego i jelitowego, wzmacniające, usprawniające wchłanianie pokarmów, regulujące wypróżnienia, pobudzające regenerację wszystkich tkanek, aktywujące hemopeozę (kozieradka to naturalny aktywator procesów wytwarzania krwinek), mlekopędne, moczopędne, przeciwalergiczne, anaboliczne.
Ze względu na swoje walory odżywcze bywa stosowana w leczeniu anoreksji.

Właściwości lecznicze

Kozieradka to typowy surowiec śluzowy, tuczący, wzmacniający, pobudzający procesy wytwarzania krwinek i hemoglobiny, zwiększający retencję fosforu w ustroju (zatrzymuje fosfor w organizmie). Zapobiega krzywicy, niedokrwistości i apatii u dzieci. Działa mlekopędnie. Śluzy powlekają i osłaniają błony śluzowe jamy ustnej, gardła i przewodu pokarmowego. Działają przeciwzapalnie i przeciwkaszlowo. Śluzy i pektyny kozieradkowe regulują wypróżnienia i wzmagają procesy odnowy nabłonka jelit.

www.herbapol.waw.pl

Kozieradka obniża poziom glukozy we krwi zwiększając jej przenikanie do komórek. Wodno-alkoholowe wyciągi z kozieradki pobudzają miogenezę (rozwój tkanki mięśniowej), wzrost tkanki mięśniowej, chrzęstnej, kostnej i łącznej właściwej. Saponiny sterydowe kozieradki są prekursorami w syntezie horomonów sterydowych o działaniu anabolicznym (estrogeny, dehydroepiandrosteron, testosteron). Kozieradka nasila syntezę kortykosteroidów w nadnerczach. Zwiększa retencję azotu w ustroju, pobudza syntezę białek, dostarcza związki aminowe i aminokwasy, które mogą być wykorzystane w procesach anabolicznych (asymilacji). Działanie stymulujące wzrost organizmu związane jest z pobudzającym wpływem 4-hydroksy-izoleucyny na wydzielanie insuliny. Insulina pobudza syntezę białka. W wielu krajach kozieradka uważana jest za skuteczny afrodyzjak. Lecytyna i inne fosfolipidy zawarte w kozieradce działają psychotonicznie i pobudzająco na motorykę mięśni. Wodno-alkoholowe przetwory z kozieradki zwiększają wydolność fizyczną (o 40-60%, zależnie od diety) i psychiczną (nawet o 50-70%). 

Dzięki zawartości fosfolipidów, choliny i betainy oraz sitosterolu kozieradka działa lipotropowo i przeciwmiażdżycowo. Zapobiega marskości wątroby, przyśpiesza procesy detoksykacji (odtruwania) i eliminacji toksyn z ustroju. Zapobiega także zastojom żółci i rozwojowi kamicy żółciowej. Chroni wątrobę przed wpływem niektórych ksenobiotyków (leków, węglowodorów). Preparaty kozieradkowe podane doustnie wywierają również wpływ przeciwkaszlowy i przeciwdepresyjny. Zastosowanie zewnętrznie (okłady, płukanki) działają przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, przeciwwysiękowo, przeciwświądowo, zmiękczająco, pobudzająco na regenerację. Kompresy i częste przemywanie wodnymi oraz wodno-alkoholowymi wyciągami z kozieradki działają przeciwtrądzikowo. Przyśpieszają resorpcję ropni i gojenie krostek. Zauważono także właściwości przeciwplamicze kozieradki (usuwa plamy po ropniach, stłuczeniach, ukąszeniach owadów). Obecnie w niektórych krajach kozieradka jest wykorzystywana do produkcji hormonów sterydowych.

Składniki biologicznie czynne

Nasiona kozieradki zawierają: śluzy - do 40% (przeciętnie 28%) (mannogalaktany), hormony sterydowe (diosgenina-0,3%, tigogenina, yamogenin, gitogenina), witaminy (np. witamina PP, czyli amid kwasu nikotynowego - 5 mg/100 g, witamina H, karoten, witamina F, witamina B1), biopierwiastki – 4% (żelazo, fosfor, sód, magnez, potas, wapń,   kobalt, mangan, fosfor, cynk, krzem, siarka, miedź), tłuszcze - do 10%, białka - do 30%, gorycze, flawonoidy (witeksyna, wicenina, izowiteksyna, luteolina, orientyna, kwercetyna), kumaryny, olejek eteryczny (0,014%), fosfolipidy (lecytyna – 2-3%), aminy biogenne (cholina, trimetyloamina), metylobetaina kwasu nikotynowego (trigoneline = trigonelina, o charakterze alkaloidu - 0,4%), kwas fitynowy, alkohole cukrowe i cyklitole (inozytol), fitosterole (lanosterol, sitosterole, stigmosterol), alkaloidy (karpaina, gencjanina), 3-hydroxy-4,5-dimethyl-2-furanone (3-hydroksy-4,5-dwumetyl-2-furanon), e-muurolene (e-murolen), B-elemene (B-elemen), B-selinene (B-selinen), dihydroactinidiolide (dwuhydroaktynidiolidyna), dihydrobenzofuran, 4-hydroksy-izoleucynę.

W celu optymalnego wykorzystania składników czynnych, nasiona kozieradki muszą zostać sproszkowane lub roztarte.

Zastosowanie

Kozieradka zastosowana zewnętrznie działa regenerująco na skórę i śluzówki (irygacje i nasiadówki ginekologiczne, lewatywy doodbytnicze, płukanki, okłady, przemywanie schorzałych miejsc). Jest też środkiem zmiękczającym. Pomaga w leczeniu owrzodzeń żylakowatych, ran, świądu odbytu, odleżyn. Zmielone nasienie kozieradki wymieszane z tranem lub maścią tranową na papkę jest znakomitym środkiem gojącym rany, oparzenia, odmrożenia i ropnie.

Dawniej zalecano kozieradkę w wychudzeniu, blednicy, krzywicy, niedokrwistości, gruźlicy, kaszlu, podczas rekonwalescencji (okres zdrowienia po przebytej chorobie). W homeopatii kozieradka stosowana jest jako immunostymulator (podnosi odporność organizmu), lek na niedomagania śledziony, zapalenie jelit i żołądka.
Osłabienie fizyczne i psychiczne, wychudzenie, zanik mięśni, choroby reumatyczne i zwyrodnieniowe stawów, złamania kości, niedokrwistość, zaparcia, kamica żółciowa, stłuszczenie serca, nerek i wątroby, choroby alergiczne, kaszel, nieżyty układu oddechowego; stany zapalne powiek, spojówek i gałki ocznej (okłady + zażywanie doustne); troficzne choroby skóry (zewnętrznie + doustnie), owrzodzenia skóry, ropnie, przetoki ropne skórne, plamy na skórze, krwiaki, sińce, owrzodzenia błon śluzowych, stany zapalne jamy ustnej, gardła i narządów płciowych, oparzenia, rany, odleżyny; choroba wrzodowa, ostre nieżyty przewodu pokarmowego z bolesną biegunką i bólami brzucha; uprawianie kulturystyki bez wyraźnych efektów przyrostu mięśni, zaburzenia koncentracji i zapamiętywania, niedobór estrogenów, niedoczynność kory nadnerczy. Do lewatyw: zaparcia, hemoroidy, stany zapalne odbytu. Do irygacji i nasiadówek: stany zapalne pochwy i warg sromowych, świąd sromu. Za granicą przetwory z kozieradki zalecane są przy impotencji (niemocy płciowej) oraz w okresie przekwitania (menopauzy), bowiem działają estrogennie.

W kuchni



Młode liście oraz kiełki są jadane, jako warzywa w postaci zup i sałatek. Suszone liście używane są do wzbogacania smaku gotowych dań – mają gorzki smak i charakterystyczny silny zapach).

Nasiona mają lekko gorzki smaku, są małe, twarde, o żółto-brązowej barwie. Używane, jako przyprawa m.in. do przygotowania zalew do marynat, proszku curry, makaronów, pieczywa i potraw mięsnych.
Powszechnie używana jest w kuchni hinduskiej, pakistańskiej oraz w tajlandzkiej np. do takich dań jak: dahls czy mieszance przyprawowej panch phoron.

W Jemenie kozieradka jest jednym z głównych składników narodowej potrawy zwanej Saltah.

Efektem ubocznym spożywania nawet małych ilości tej rośliny jest zapach curry lub syropu klonowego w moczu i pocie osoby spożywającej kozieradkę.

Roślina ta jest czasami używana do produkcji sztucznych syropów klonowych (artificial maple sirups) jako dodatek smakowy.

W kosmetyce:

Wytwarzane są z niej maseczki kosmetyczne do pielęgnacji cery zniszczonej, przewrażliwionej i suchej, a także cery z trądzikiem.

Mikstura miodowo-kozieradkowa

1 kg miodu – najlepiej wielokwiatowego lub spadziowego. Ucieramy go ze sproszkowaną mieszanką: 100 g nasion kozieradki, po 10 g: macierzanki, rzepiku, krwawnika, tymianku, kminku i po 5 g pokrzywy, lebiodki, lubczyku i hyzopu. W chłodnym miejscu można przechowywać nawet rok. Zażywamy to dwa razy dziennie po łyżce stołowej – rano, najlepiej godzinę przed śniadaniem i wieczorem przed snem. Dzieciom podajemy mniejszą porcję – dwa razy dziennie po łyżeczce od herbaty.

Zastosowanie zewnętrzne

zmielone nasiona kozieradki (1 stołową łyżkę) zalewamy dwiema szklankami wody i gotujemy na wolnym ogniu przez 2–3 minuty. Odstawiamy z ognia, dodajemy czubatą łyżkę rumianku i zostawiamy pod przykryciem na kwadrans. Z tego odwaru można zrobić kompresy doskonałe na problemy skórne. Same nasiona kozieradki (zmielone) zalane niewielką ilością wrzącej wody, można wykorzystać do łagodzenia dolegliwości jamy ustnej. Przy paradontozie na przykład skuteczne jest okładanie na noc dziąseł taką papką. Już następnego dnia będzie widoczna poprawa. Podobnie postępujemy, gdy na powiece „wyskoczy” nam jęczmień – na powiekę przykładamy kozieradkową papkę i dolegliwość powinna minąć.

Źródło: luskiewnik.strefa.pl/farmakologia, kulturystyka.pl,  zapachorientu.pl,  poradnia.pl/ziololecznictwo/ziola-polskie,